50 jaar ANS: Nederlandse ruimtevaart dankt veel aan moedig eerste satellietproject

ANS is jarig. Precies vijftig jaar geleden, op 30 augustus 1974, lanceerde Nederland haar allereerste, eigen satelliet: de Astronomische Nederlandse Satelliet. Een documentairemaker, een ruimtevaartpionier en een beleidsmaker vertellen over de blijvende impact van ANS op de Nederlandse ruimtevaart.

‘
©De Loods mediaproducties Het is een prachtig verhaal’, zegt documentairemaker Jasper Huizinga. ‘Nederland wilde eind jaren zestig meedoen aan de internationale ruimtevaart, maar onze kennis en ervaring was nog beperkt. Dus wat deden we? We gingen de grootst denkbare uitdaging aan: we bouwden een compleet eigen satelliet. De Astronomische Nederlandse Satelliet, ofwel ANS.’

Huizinga maakte samen met zijn partner, Lotte Veltman, de documentaire ANS – Nederlands eerste ruimtevaartavontuur. Hij doorzocht alle beschikbare beeldarchieven en interviewde verschillende ruimtevaartpioniers, onder wie Piet van Otterloo, van het Philips Natuurkundig Laboratorium, sterrenkundige Kees de Jager, die een röntgeninstrument voor ANS ontwikkelde en Jan de Koomen, destijds werkzaam bij Fokker en leider van het project.

Het resultaat is een tijdloos document – slow tv – over torenhoge ruimtevaartambities en eigenwijze ontwerpers aan het begin van de jaren zeventig. Huizinga: ‘Ik heb me verbaasd over hoeveel durf Nederland in die tijd toonde. En met succes: toen mensen bij NASA onze technologie zagen, viel hen de mond open.’

Eerste digitale satelliet

ANS had standregeling over drie assen, toentertijd een technologisch hoogstandje. Het was bovendien de eerste volledig digitale satelliet ter wereld, met een boordcomputer in plaats van magneetbanden. Dat kwam goed van pas toen een Amerikaanse raket de satelliet in een verkeerde baan om de aarde bracht. Vanaf de aarde kon de boordcomputer opnieuw geprogrammeerd worden en zo de wetenschappelijke missie van ANS gered.

‘Er was sprake van een echte pioniersgeest’, aldus Johan Bleeker, oud-directeur van SRON, die niet direct betrokken was bij het project, maar de ontwikkelingen wel op de voet volgde. Philips, Fokker en het NLR vormden samen een industrieel consortium, werkgroepen aan de universiteiten van Groningen en Utrecht leverden astronomische instrumenten en de overheid maakte het project eerst financieel mogelijk en draaide het daarna ook weer de nek om, vertelt Bleeker. ‘Staatssecretaris Ger Klein had geen notie van de wetenschappelijke en technologische betekenis van ANS. Al na tien maanden trok hij de stekker uit de missie, terwijl ANS nog volop waardevolle wetenschappelijke data verzamelde.’

Na ANS volgde nog IRAS, de Infrarood Astronomische Satelliet. Daarna heeft Nederland geen grote satellieten meer gebouwd. Begrijpelijk, vindt Bleeker. Ruimtevaartprojecten werden nu eenmaal steeds complexer, grootschaliger en kostbaarder en Nederland richtte zich op Europese samenwerking binnen ESA. Maar mede dankzij die pioniersjaren van ANS is Nederland wel heel goed in staat gebleken om satellietonderdelen en instrumenten te ontwikkelen. Instrumenten voor wetenschappelijke satellieten als XMM-Newton en Herschel, maar ook aardobservatie-instrumenten als OMI en Tropomi.

Still uit de film De erfenis van ANS
We hebben als Nederland ontzettend veel aan ANS te danken, zegt Joost Carpay, adjunct-directeur van het NSO. ‘Nederland ontdekte al heel vroeg het grote belang van ruimtevaarttechnologie. Dat wij nog altijd goed zijn in zonnepanelen, standregelsystemen en satellietinstrumenten, hebben we te danken aan investeringen in die tijd.’

En ook de manier waarop bedrijven, kennisinstellingen en de overheid samengewerkten, bleek een succesformule, zegt Carpay. ‘Partijen die misschien geen directe aanleiding hadden om samen te werken, zoals Philips en Fokker, zijn voor dit project bij elkaar gekomen in een nog groter samenwerkingsverband met de overheid en universiteiten. Dat al deze partijen verenigd raakten rond ANS, is fundamenteel geweest voor de standing die Nederland nog altijd heeft in de internationale ruimtevaart.’