Japanse ruimtetelescoop bekijkt sterrenstelsel-clusters door Nederlandse zonnebril

Aanstaande maandag staat de lancering gepland van de Japanse röntgentelescoop XRISM. Het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON bouwde, met financiering van het NSO, onder andere het filterwiel van de telescoop.

Ingrediënten van sterren
Artist impression van röntgentelescoop XRISM. Credit: JAXA
XRISM, voluit de X-Ray Imaging and Spectroscopy Mission, is een röntgentelescoop die is ontwikkeld door de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA in samenwerking met NASA en ESA. De telescoop gaat clusters van sterrenstelsels, de grootste objecten in het heelal, observeren. Deze clusters bestaan uit 50-1000 sterrenstelsels en veel heet gas, dat röntgenstraling uitzendt.
De sterrenstelsels kunnen astronomen met telescopen zoals de James Webb telescoop bestuderen, XRISM gaat de beweging van het gas in kaart brengen.
Daarnaast kijkt de telescoop naar de elementen in het gas terechtkomen na explosies van sterren. Dit zijn de ingrediënten waar later nieuwe sterren en planeten uit ontstaan.

Nederland
Het filterwiel dat SRON heeft ontwikkeld. Bron: SRON se zonnebril

De grootste Nederlandse bijdrage aan XRISM komt van het Netherlands Institute for Space Research, SRON, en bestaat uit het filterwiel, een soort zonnebril voor de camera. Het filterwiel draait verschillende filters voor de camera van de telescoop. Deze filters kunnen te felle röntgenstraling dimmen, of bepaalde golflengtes blokkeren. Daarnaast heeft SRON, samen met het Nederlandse bedrijf Photonis, een röntgenbron ontwikkeld waaraan de detector continu geijkt wordt.

 

 

Toegang tot data en voorbereiding Athena
Door deze bijdrage hebben Nederlandse wetenschappers en studenten toegang tot de unieke eerste data die XRISM verzamelt. Na die periode is 8% van de waarneemtijd gereserveerd voor Europese wetenschappers en moeten wetenschappers meedingen naar waarneemtijd in competitie.

De bijdrage van SRON aan XRISM past in een lange traditie, Nederland heeft al ervaring met röntgentelesc
Het SRON-team achter de ontwikkeling van het filterwiel en kalibratiebron. Bron: SRON. open door bijdrages aan de ESA telescoop XMM-Newton en de NASA-missie Chandra. XRISM overbrugt het gat dat tussen deze telescopen en de ESA-röntgentelescoop Athena (lancering eind jaren 30) valt. Ook bij Athena is de Nederlandse gemeenschap nauw betrokken.

Tweede poging
Het Netherlands Space Office heeft de Nederlandse hardware voor XRISM gefinancierd via het ESA Prodex-programma. XRISM is de directe opvolger van de röntgentelescoop Hitomi, die in 2016 door een defect controlesysteem helaas na een paar weken stopte met werken. Voor Hitomi leverde SRON ook het filterwiel, met financiering van NWO. Een groot deel van het ontwerp kon hergebruikt worden.